Home
Back
In English and Russian
Scythians - Contents
Kipchaks - Contents
Back to L.Zgusta
Sources
Roots
Tamgas
Alphabet
Writing
Language
Genetics
Geography
Archeology
Religion
Coins
Wikipedia
Ogur and Oguz
Ethnonyms Sak and Kypsak
Scythians
Alans and Ases
Ossetian Genetics

Datelines
  Alan Dateline
Avar Dateline
Besenyo Dateline
Bulgar Dateline
Huns Dateline
Karluk Dateline
Khazar Dateline
Kimak Dateline
Kipchak Dateline
Kyrgyz Dateline
Sabir Dateline
Seyanto Dateline
Scythian-Iranian theory Abaev's Scythian Word List Scythian Word List from the Sources Abaev on Scythian language
Muzafar Kudaev
Reading of Zelenchuk Inscription
in Malkar (Balkar) language

(Зеленчук джазыуну" Малкъар тилни
мурдорунда окъуб кёрюу)
"Kommunizmge Djol", 14 February 1965, page 3,
Cherkessk, Karachay-Cherkess Republic

Addendum to L. Zgusta work
"Old Ossetic Inscription from the River Zelenchuk"

Contents of section Zelenchuk Inscription
Scytho-Iranian hypothesis
V.I.Abaev's Zelenchuk Inscription (bi-lingual)
L.Zgusta Old Ossetic Inscription from River Zelenchuk (Review) (English)
Ya.S.Vagapov's Zelenchuk Inscription Vainakh Reading (in L.Zgusta p. 42 on)
A.Z.Kafoev's Zelenchuk Inscription Adyg Reading (in L.Zgusta p. 46 on)
M.Kudaev's Zelenchuk Inscription Balkar Reading (in Balkar)
M.Kudaev's Zelenchuk Inscription Balkar Reading (in English and Russian)
Miziev's Türkic reading (in L.Zgusta p. 58 on)
Fattakhov Türkic reading (in L.Zgusta p. 58 on)
T. Dzokaev An Ossetic view

Links

Review of the Ladislav Zgusta study of "Ossetic school of thought"
http://www.balkaria.info/library/k/kudaev/zelenchukdzhazyu/zelenchukdzhazyu.htm - Faximile of M.Kudaev's article in Balkar
http://karachays.com/publ/61-1-0-355 - Russian translation of M.Kudaev's article

Introduction

The review presented in this posting allows an open-minded reader to have a look at the major cornerstone of Scytho-Iranian hypothesis that switched traditional ethnic affiliation of the Scythians from Turkic to Iranian. The PhD in Mathematics, late M. Kudaev read the famous infamous inscription in his native Balkar (Malkar) language, and published his reading in 1965 in a Balkarian-language newspaper. The whole article takes less than 1,400 words, it explains the adjustments that had to be done to render a Caucasian Türkic language with the apparatus of the Greek alphabet, and the semantics of the expressions. The brief article formatted for a newspaper does not delve into philological nuances, and limits to the reading obvious to a native speaker with a basic knowledge of the Greek alphabet, which happened to be much like the Cyrillic alphabet of Russia. We can only speculate that the very fact of that publication was a daring gambit at the time, less than a decade after the surviving Balkar people were "allowed" to return from "deportation" to a fraction of their native lands that were already occupied and controlled by "resettled" immigrant populations, and were still remaining under a special supervision of the USSR ideological proscribers. At the time, the Iranism of the Eastern Europe pre-historic populace was asserted by official science led by USSR Academy of Sciences operating with an iron hand as an enforcement department of the ruling Communist Party. Publication of the Türkic reading could only pass below the censorship radar under an innocuous pretense and using either cooperation or an ignorance of the censor. Both M. Kudaev, and the editors of the state-run local newspaper must be given credit for the brave publication of a heretical article in the newspaper with a screaming name "Path of Communism".

We can only speculate why L.Zgusta elected not to make a single phone call to the newspaper to obtain a copy of the M. Kudaev article. Instead, L.Zgusta elected to completely skip an analysis of a contender, meekly explaining that he did "not succeeded in obtaining a copy of the article; nor had seen any detailed report about it, or analysis or criticism of it". It is hard to imagine that in mid 1980es, after the disintegration of the former USSR and its Eatern European satellites, when the winds of liberation were blowing everywhere, L.Zgusta was concerned with bringing about undesired consequences upon his head. We can only mourn the taint inflicted on his scholar and his human reputation.

* * *

Posting comments: The Latin transcription was made with English alphabet, replacing one letter at a time using the following special conventions:

ch for "ч"
sh for "ш"
ch for "x" in Christ and its derivatives
e for "ё" and "э", except for special cases
j for "ж"
kh for "x" in all other cases
y for "ы" and "й", and ya for "я",
['] (apostrophe) for "ь" to indicate palatalized preceding consonant
["] (quotation mark) for "ъ" to indicate glottal stop

For general considerations about Cyrillic and Roman transliteration please see L.Zgusta note 28.

Russian and Greek fonts are windows-1251. Small images are thumbnails, and can be enlarged by double-clicking. Accuracy of M. Kudaev transliteration and transcription can be checked against text of the original article posted below, and the image copy of the article.

The posting's notes and explanations, added to the text of the author and not noted specially, are shown in parentheses in (blue italics)

Maps and pictures

Maps from Google Planet Earth show general area and river course. Pictures show present state of the town Arkhyn called "aul"= "summer village" by natives, ruins of the "old church", and riverside environment in the vicinity of the alleged location of the stele. To see the pictures, go to L.Zgusta page here.
Ladislav Zgusta's study Table of Contents
1 The discovery of the stone 5
2. The readings 16
3. The interpretations 20
3.1. The main "schools of thought" 20
3.2. The Ossetic interpretations 20
3.3. The non-Ossetic interpretations 41
3.3.1. Vagapov's Vainakh (Nakh, Chechen-Ingush) interpretation 41
3.3.2. Kafoev's Circassian (Adyg, Kabarda) interpretation 46
3.3.3 Kudaev's Balkar (Türkic) interpretation (Kudaev's text this page) 57
3.3.3 Additions to section 3.3.3. -
3.3.3.1 Miziev's Türkic reading -
3.3.3.2 Fattakhov Türkic reading -
4. Final readings and interpretations 59
M. Kudaev
Reading of Zelenchuk Inscription in Malkar (Balkar) language
Latinized text Original text in Cyrillic

"ZELENCHUK DJAZYUNU" MALKAR TILNI MURDORUNDA OK"UB KЁRÜU
"Kommunizmge Djol", 14 February 1965, page 3,
Cherkessk, Karachay-Cherkess Republic

Malk"ar, k"arachay milletleni ozg"an emürlede istoriyalaryny bir k"auum belgnsiz djerlerin achyk"larg"a ong' berlik (bizni ak"ylybyzg"a kere) bir shag"atlyk" 1888 djylda K"arachayda busag"atdag"y Arkhyz (Yrkhyz) еlden uzak" barmay tabylg"andy. Ilmuda ol "Zelenchuk tash" deb belgileiedi. Bu bir shyrkhy tashdan еtilgen syndy. Tashny üsüne djazyu kertilib, grek kharfla bla еtilgendi. Alay grekcha ok"ub kergende bir da mag"ana chyg"aralmag"andyla. Andan sora akademik V. F. Miller 1893 djylda tashny djazyuun dügercha (osetincha) ok"urg"a küreshgendi. Alay ol ok"uu da doündu derge k"yyyndy. Miller-ni sk"ug"anyn, еndilede (sovet zamanda) prof. V. I. Abaev, prof. B. A. Alborov еm dotseit G.F. Turchaninov bir biri yzyndan igilendirib kergendile. Bolsa da, djazyudan k"uru da adam atladan bashkha khazna zat chyg"aralmag"andyla. Any da djazyuda bolmag"an kharflany k"osha, djazyuda bolg"an kharflany ua djartysyn ata ketgenden sora bolduralg"andyla. Bu bashda aytylg"an alimleni ok"ug"anlaryn sharayyblary еm k"olaysyzlyk"lary A. J. Kafoevnu 1963 djylda Nal'chikde chyk"g"an "Adygskie pamyatniki" degen kitabynda tolu tokhtashdyrylady. Andan ary any üsünden ayta turmay, ok"uuchunu ol kitabkha djiberebiz.

A. J. Kafoev bu aty aytylg"an kitabynda ol djazyunu k"abarty tilde ok"urg"a küreshedi. Bolsa da any ok"uuunu sharayyblary, ters djerleri "Zelenchuk tashny" djazyuun andan alg"a ok"ug"anlany sharayyblaryndan az tüyüldüle. Bylayda aladan djangyz bek chüyre kelgen bir-еki shartny aytyb chekleneyik. Djüz djylla bla khristian syn tashlada ΙΣΧΣ degen еki k"yskhartylyb djazylg"an sez Iisus Christos (Issa fayg"ambar) deb ok"ulub kelgendi.

Kafoev'a alany "ischhesch" deb ok"uydu (bu seznü mag"anasyn ol "any bashy" deb beredi). ΟΑΓΣ degen seznü bla 7-chi tizginde I kharfny mag"analaryn'a zatkha da keltiralmay k"oyady. Ma dag"y da any ok"ug"anynda bir seznü mag"anasyny üsünden. aytayyk". Ol sez tashny 19-chu еm 20-chy tizginlerinde kharfladan k"uralady: ΚΑΝΗΤЕΗΡ. Ol seznü A. J. Kafoev "k"antazyr" deb ok"uydu. Bu kharfladan byllay sez chyk"maydy, ol biri. Еkinchisi ua, "k"an" — türk, "tazyr" a arab sezledile. Bu еki sez adyg tilleden birinde V emürde (еndigi tergeu bla) tabyllyk" bolurmu еdile? Anda da, "k"antazyr" degen seznü mag"anasyn bir da kelishdiralmaydy. Bashkha djerlerinde da djetishim'syzlikle еm achyk" terslikle kebdüle.

Men Zelenchukda tabylg"an tashny djazyuun malk"ar-k"arachay tilde ok"ub kereme. Bylayda k"yskha, any bla baylamly oümladan bir k"auumun aytama. Anga kere, ok"uuchu kesi Zelenchukdag"y syn tashda djazyu, malk"ar tilni Cherek auzunda (Malk"ar auuzu) busag"atdag"y tilini murdorunda еtilgenin kerlükdü. Alay mynda sezleni busag"atda tas bolg"an ne da türlenngen syfatlary da bardy. Bolsa da, anda malk"arly ne da k"arachayly sezleni aslamyn bek tynch angylarchady.

 

Djazyuda bolg"an kharflany еm belgileni men bylay chyg"arama:

ΙΣ ΧΣ ΟΑΓΣ НKOЛAOΣ ΣΑΧΗΡΝ ΦΟΙΧΟΒΣΗ ΟΡΣΗΦΟΣΡΤПΑ ΚΑΘΑΡПΑ ΚΑΟΑИΦΟГΡΤ ΑΝ ПΑЛΑΝΑПΑ ЛANНFOΓРTЛAKA ΝΗΤЭΗΡ OE. OO ΣЛ.

Djazyunu sezlege bylay beleme (men myndan bashkha türlü da belüb kergenme): djazyunu sezlege bir djeti türlü belüb kergende, birde djazyu azyrak", birde ua aslam türlenib ok"ulady: bylayda bu aytylg"an djeti türlüden birin keltirebiz:

ΙΣ ΧΣ ΟΑΓΣ НKOЛAOΣ ΣΑΧ НРИF ΟΙ ΧΟΒΣΗ ΟΡΣΗΦ ΟΣΡΤ ПΑΚΑΘΑΡ ПA KAOAИF OГРTAН ПAЛ ΑΝΑ ПAЛAΝF OГРTЛAKA ΝΗΤЭΗΡΘΕ. OO ΣΑ.

Grekcha ol zamanda kharflany bla tauushlany kelishiulerini, üsünden djangyz bir nencha sez bla cheklenebiz (bashkha djerde tyngyly stat'yada mynda aytylg"anlany barynda da• isheklikge djer k"oymay, tyngyly begimlerme).

Vizantiyany tilinde δ tauush bolmag"andy. Any sebebli П kharf δ tauushnu da belgisidi. Any Miller bla Abaev da aytadyla, В ua в tauushnu belgisidi. Tüz anga ushash, Σ bla N, С bla Y tauushnu da belgileydile. Ok"ug"anda djazyunu 9-chu tizgini bek k"yynaydy (suratkha k"arasa ol belgili kerünedi). Еshta, anda djazyunu еtgen O-nu yzyndan R-ny djazaryg"yn unutub Σ ni djazyb tebregendi.

R-ua O-nu bla Σ-ni arasynda k"alg"an mardadan az djerchikge syyynyrg"a, andan da k"yyyn'a, tashny ol djerini еki djanynda O-nu bla Σ-ni djazg"an zamanda, girdakhlanigan keseklerin. k"obarmay, djazarg"a ong k"almag"anchady.

Ol zamanda djazyunu еtgenige, tüz bu 9-chu tizgindecha, R-ny Σ-ni yzyndan djazyb, sora yzlyk"la bla R-ny O-nu bla Σ ni arasynda ok"ulurg"a kerekdi deb kergüzgenden tab ak"yl tabyllyk" bolmaz еdi. Alay еse ua 9-chu tizginni ΟΡΣΗΦ deb ok"urg"a kerekdi.

Bek aldag"y ΙΣXΣ degen еki k"yskhartylg"an seznü Iisus Christos deb ok"uybuz. Tüz anycha, 21-chn tizginde ΘΕ degenni da, k"yskhartylg"an sezge tergeb, djazyunu k"alg"anyny mag"anasyna kere, bu djol TЕYRЕ deb ok"uybuz.

Grekliledecha tergesek, 21-chi tizginde 79 degen sanny kergüztedi. (Andan bashkha san kelishmeydi). . Akhyrda, djazyuda tübegen еki diftongnu üsünden: OA-ny e-cha ok"uybuz, ΟΣ-ni ua orus ü-cha ne da yu-cha.

Еndi djazyunu tüz bolg"anynlay (shendügü tilge kechürmey busag"atdag"y malk"ar alfavit bla berebiz. (е uzun — е-ni belgisidi):

"Iisus Christos. Ёgs Ykolaos. Tsakh еrif οy khovsе. Orsyf Osrt bak'atar ba. K'ataif Ürtan Bal Ana balanyf. Ürtlaka nеtеr Tеyri? 79 zl".

Bu djazyunu bylaylay ok"una k"yynalmay keb taulu, artyg"yrak" da cherek auuzchu malk"arlyla, angylayallyk"dyla. Alay shendügü literatura tilge kelishmegen djerleri ua kebdü. Anga seyir еterge kerek bolmaz. Nek deseng, bu djazyug"a ming djylg"a djuuuk" bolady. (Any üsünden artdarak"da antyryk"byz). Andan beri ua tilde türleniule bek keb bolg"andyla. Busag"atda Malk"arda, K"arachayda üyge "oy" deb aytmayla. Burun'a, еshtada, Kavkaz-da türk tilli khalk"lada alay aytkhan adet bolg"an bolur. Anga iynanyr üchün Moskvada 1963 djylda chyk"g"an "Türkologicheskie issledovaniya" degen kitabpy 143-chü betin achyb Е. R. Tenishevnu stat'yasyna k"arayyk". Anda aytkhannga kere, bügünlede K"ytaydag"y uy-gurlany (türk tilli khalk") yarkendcha seleshgen k"auumu "oy" deb üyge aytady.

Busag"atda taulula yurt — "ürt" demeydile, "djurt" deydile. Alg"ynigy djolun'a Zelenchuknu tashynda djazyu angylatady. Andan sora da any üsünden shendügü tilden еki ülgü еskerteyim: "at yer" — "atdjer" еm "bu iyyl" — "byyyl" deb, "at djer" (djer-ier) еm "bu djyl" (djyl-yyl) degen bla birge, bir mag"anany berirge, еsge kelgenicha, birin birinden igige sanamay djürütebiz.

Suu Ana, Jel Ana d. a. k. (еrtede iynanyulag"a kere) suunu, djelni d. a. k. zatlany iesi, onouchusu bardy degen mag"anada djürügen khaparlany kim еshtmegendi? Bu tashda ua "Bal Anany" aty k"abyryna tash salynigan kishi djylny k"aysy keziuünde elgenin belgilerge aytylady. "Bal Ana ballanyf" degen sez "malla erge etgen zamanda" deunü iegeridi. "Bla" degen sezübüz bla birge ne da any ornuna "ba" degen, busag"atdag"y türk tilleni bir k'auumunda djürütülgen, sez bu tashny djazg"anlany tillerinde da bolur еdi.

Atlany üsünden bir kesek ayt-khandan sora, süzüle turg"an djazyunu k"alg"any shendügü tilde belgilenir.

 

Iisus-Christos bla Teyrе kechürülür kerekli tüyüldüle.

Ёgs Ёgüz synny iesini kristan din bergen Ykolaos degen aty bla teng djürütülüb bolg"an kesini milletini terelerindecha atalg"an atydy.

Osrt — s'nny iesi bla k"achan еse da urushkhan bag"atyrny atydy. Bu türk tilli milletlede djürügen atladan bolmag"annga ushaydy.

"Bak"atar" degen seznü ne еnchi atkha ne da duk"um atkha sanarg"a bolluk"du. Any üchün djazyunu mag"anasy az türlenedi. Tatark"anny djyrynda ol sez bardy: "Bag"atyr ulu Tatark"an, boynunga saldyig at ark"an...".

"ЗЕЛЕНЧУК ДЖАЗЫУНУ" МАЛКЪАР ТИЛНИ МУРДОРУНДА ОКЪУБ КЁРЮУ
"Коммунизмге Джол", 14 Февр 1965, page 3,
Черкесск, Къарачай-Черкес Републик
Малкъар, къарачай миллетлени озгъан ёмюрледе историяларыны бир къауум белгнсиз джерлерин ачыкъларгъа онг' берлик (бизни акъылыбызгъа кёре) бир шагъат-лыкъ 1888 джылда Къарачайда бусагъатдагъы Архыз (Ырхыз) элден узакъ бармай табылгъанды. Илмуда ол «Зеленчук таш» деб белгилеиеди. Бу бир шырхы ташдан этилген сынды. Ташны юсюне джазыу кертилиб, грек харфла бла этилгенди. Алай грекча окъуб кёргенде бир да магъана чыгъаралмагъандыла. Андан сора академик В. Ф. Миллер 1893 джылда ташны джазыуун дюгерча (осетинча) окъургъа кюрешгенди. Алай ол окъуу да доюнду дерге къыйынды. Миллер-ни скъугъанын, эндиледе (совет заманда) проф. В. И. Абаев, проф. Б. А. Алборов эм доцеит Г.Ф. Турчанинов бир бири ызындан игилендириб кёргендиле. Болса да, джазыудан къуру да адам атладан башха хазна зат чыгъаралмагъандыла. Аны да джазыуда болмагъан харфланы къоша, джазыуда болгъан харфланы уа джартысын ата кетгенден сора болдуралгъандыла. Бу башда айтылгъан алимлени окъугъанларын шарайыблары эм къолайсызлыкълары А. Ж. Кафоевну 1963 джылда Нальчикде чыкъгъан «Адыгские памятники» деген китабында толу тохташдырылады. Андан ары аны юсюнден айта турмай, окъуучуну ол китабха джиберебиз.

А. Ж. Кафоев бу аты айтылгъан китабында ол джазыуну къабарты тилде окъургъа кюрешеди. Болса да аны окъуууну шарайыблары, терс джерлери «Зеленчук ташны» джазыуун андан алгъа окъугъанланы шарайыбларындан аз тюйюлдюле. Былайда аладан джангыз бек чюйре келген бир-эки шартны айтыб чекленейик. Джюз джылла бла христиан сын ташлада ΙΣ ΧΣ деген эки къысхартылыб джазылгъан сёз Иисус Христос (Исса файгъамбар) деб окъулуб келгенди.

Кафоев'а аланы «ищхьэщ» деб окъуйду (бу сёзню магъанасын ол «аны башы» деб береди).  деген сёзню бла 7-чи тизгинде I харфны магъаналарын'а затха да келтиралмай къояды. Ма дагъы да аны окъугъанында бир сёзню магъанасыны юсюнден. айтайыкъ. Ол сёз ташны 19-чу эм 20-чы тизгинлеринде харфладан къуралады: ΚΑΝΗΤЭΗΡ. Ол сёзню А. Ж. Кафоев «къантазыр» деб окъуйду. Бу харфладан быллай сёз чыкъмайды, ол бири. Экинчиси уа, «къан» — тюрк, «тазыр» а араб сёзледиле. Бу эки сёз адыг тилледен биринде V ёмюрде (эндиги тергеу бла) табыллыкъ болурму эдиле? Анда да, «къантазыр» деген сёзню магъанасын бир да келишдиралмайды. Башха джерлеринде да джетишим'сйзликле эм ачыкъ терсликле кёбдюле.

Мен Зеленчукда табылгъан ташны джазыуун малкъар-къарачай тилде окъуб кёреме. Былайда къысха, аны бла байламлы оюмладан бир къауумун айтама. Анга кёре, окъуучу кеси Зеленчукдагъы сын ташда джазыу, малкъар тилни Черек аузунда (Малкъар ауузу) бусагъатдагъы тилини мурдорунда этилгенин кёрлюкдю. Алай мында сёзлени бусагъатда тас болгъан не да тюрленнген сыфатлары да барды. Болса да, анда малкъарлы не да къарачайлы сёзлени асламын бёк тынч ангыларчады.

Джазыуда болгъан харфланы эм белгилени мен былай чыгъарама:

ΙΣ ΧΣ ΟΑΓΣ НКОЛАОΣ ΣΑΧΗΡΝ ΦΟΙΧΟΒΣΗ ΟΡΣΗΦΟΣΡΤΠΑ ΚΑΘΑΡΠΑ ΚΑΟΑИΦΟГΡΤ ΑΝ ΠΑЛΑΝΑΠΑ ЛАNНФОΓРТЛАКА ΝΗΤЭΗΡ ОЕ. ОО ΣЛ.

Джазыуну сёзлеге былай бёлеме (мен мындан башха тюрлю да бёлюб кёргенме): джазыуну сёзлеге бир джети тюрлю бёлюб кёргенде, бирде джазыу азыракъ, бирде уа аслам тюрлениб окъулады: былайда бу айтылгъан джети тюрлюден бирин келтиребиз:

ΙΣ ΧΣ ΟΑΓΣ НКOЛАOΣ ΣΑΧ НРИФ ΟΙ ΧΟΒΣΗ ΟΡΣΗΦ ΟΣΡΤ ΠΑΚΑΘΑΡ ПА КАОАИФ ОГРТАН ПАЛ ΑΝΑ ПАЛАΝФ ОГРТЛАКА ΝΗΤЭΗΡ ΘΕ. ОО ΣΑ.

Грекча ол заманда харфланы бла тауушланы келишиулерини, юсюнден джангыз бир ненча сёз бла чекленебиз (башха джерде тынгылы статьяда мында айтылгъанланы барында да• ишекликге джер къоймай, тынгылы бегимлерме).

Византияны тилинде δ таууш болмагъанды. Аны себебли Π харф δ тауушну да белгисиди. Аны Миллер бла Абаев да айтадыла, В уа в тауушну белгисиди. Тюз анга ушаш, Σ бла Н, Ц бла Ы тауушну да белгилейдиле. Окъугъанда джазыуну 9-чу тизгини бек къыйнайды (суратха къараса ол белгили кёрюнеди).

Эшта, анда джазыуну этген О-ну ызындан Р-ны джазарыгъын унутуб Σ ни джазыб тебрегенди. Р-уа О-ну бла Σ-ни арасында къалгъан мардадан аз джерчикге сыйыныргъа, андан да къыйын'а, ташны ол джерини эки джанында О-ну бла Σ-ни джазгъан заманда, гирдахланиган кесеклерин. къобармай, джазаргъа онг къалмагъанчады. Ол заманда джазыуну этгениге, тюз бу 9-чу тизгиндеча, РР-ны Σ-ни ызындан джазыб, сора ызлыкъла бла Р-ны О-ну бла Σ ни арасында окъулургъа керекди деб кёргюзгенден таб акъыл табыллыкъ болмаз эди. Алай эсе уа 9-чу тизгинни ΟΡΣΗΦ деб окъургъа керекди.

Бек алдагъы ΙΣ XΣ деген эки къысхартылгъан сёзню Иисус Христос деб окъуйбуз. Тюз аныча, 21-чн тизгинде ΘΕ дегенни да, къысхартылгъан сёзге тергеб, джазыуну къалгъаныны магъанасына кёре, бу джол ТЭЙРЭ деб окъуйбуз.

Греклиледеча тергесек, 21-чи тизгинде 79 деген санны кёргюзтеди. (Андан башха сан келишмейди). . Ахырда, джазыуда тюбеген эки дифтонгну юсюнден: ОА-ны ё-ча окъуйбуз, ΟΣ-ни уа орус ю-ча не да йу-ча.

Энди джазыуну тюз болгъанынлай (шёндюгю тилге кёчюрмей бусагъатдагъы малкъар алфавит бла беребиз. (э узун — э-ни белгисиди):

«Иисус Христос. Ёгс Ыколаос. Цах эриф οй ховсэ. Орсыф Осрт бакъатар ба. Къатаиф Юртан Бал Ана баланыф. Юртлака нэтэр Тэйри? 79 зл».

Бу джазыуну былайлай окъуна къыйналмай кёб таулу, артыгъыракъ да черек ауузчу малкъарлыла, ангылаяллыкъдыла. Алай шёндюгю литература тилге келишмеген джерлери уа кёбдю. Анга сейир этерге керек болмаз. Нек десенг, бу джазыугъа минг джылгъа джууукъ болады. (Аны юсюнден артдаракъда антырыкъбыз). Андан бери уа тилде тюрлениуле бек кёб болгъандыла. Бусагъатда Малкъарда, Къарачайда юйге «ой» деб айтмайла. Бурун'а, эштада, Кавказ-да тюрк тилли халкълада алай айтхан адет болгъан болур. Анга ийнаныр ючюн Москвада 1963 джылда чыкъгъан «Тюркологические исследования» деген китабпы 143-чю бетин ачыб Э. Р. Тенишевну статья сына къарайыкъ. Анда айтханнга кёре, бюгюнледе Къытайдагъы уй-гурланы (тюрк тилли халкъ) яркендча сёлешген къаууму «ой» деб юйге айтады.

Бусагъатда таулула йурт — «юрт» демейдиле, «джурт» дейдилё. Алгъынигы джолун'а Зеленчукну ташында джазыу ангылатады. Андан сора да аны юсюнден шёндюгю тилден эки юлгю эскертейим: «ат йер» — «атджер» эм «бу ийыл» — «быйыл» деб, «ат джер» (джер-иер) эм «бу джыл» (джыл-йыл) деген бла бирге, бир магъананы берирге, эсге келгенича, бирин биринден игиге санамай джюрютебиз.

Суу Ана, Жел Ана д. а. к. (эртеде ийнаныулагъа кёре) сууну, джелни д. а. к. затланы иеси, оноучусу барды деген магъанада джюрюген хапарланы ким эштмегенди? Бу ташда уа «Бал Ананы» аты къабырына таш салыниган киши джылны къайсы кезиуюнде ёлгенин белгилерге айтылады. «Бал Ана балланыф» деген сёз «малла ёрге ётген заманда» деуню иёгериди. «Бла» деген сёзюбюз бла бирге не да аны орнуна «ба» деген, бусагъатдагъы тюрк тиллени бир кьауумунда джюрютюлген, сёз бу ташны джазгъанланы тиллеринде да болур эди.

Атланы юсюнден бир кесек айт-хандан сора, сюзюле тургъан джазыуну къалгъаны шёндюгю тилде белгиленир.

Иисус-Христос бла Тейрэ кёчюрюлюр керекли тюйюлдюле.

Ёгс Ёгюз сынны иесини кристан дин берген Ыколаос деген аты бла тенг джюрютюлюб болгъан кесини миллетини тёрелериндеча аталгъан атыды.

Осрт — сьнны иеси бла къачан эсе да урушхан багъатырны атыды. Бу тюрк тилли миллетледе джюрюген атладан болмагъаннга ушайды.

«Бакъатар» деген сёзню не энчи атха не да дукъум атха санаргъа боллукъду. Аны ючюн джазыуну магъанасы аз тюрленеди. Татаркъанны джырында ол сёз барды: «Багъатыр улу Татаркъан, бойнунга салдыиг ат аркъан...».

Miller's doctored reproduction of Strukov's copy
Muzafar Kudaev apparently does not suspect that Miller doctored the "evidence"
Copy from original Miller's publication

Еndi djazyunu Malk"arny еm K"arachayny bügünngü tillerinde djazayyk" (Chegemni tilinde):

"Iisus Christos. Ёgüs Ykolaos. Chak" еrib üy k"oyubsa. Urushub Osrt bag"atyr bla. K"atayyb djurtdan Bal Ana ballanyb. Jurtlag"a ne еter Teyri? 79 djyl".

Keziu bu syn tash k"aysy zamanda salynnganyn süzerge djetgendi. Kesigiz suratda kergencha, bu tashny üsünde djoru bardy. Tashny yam djazyunu bashkha syn tashla bla еm djazyula bla tengleshdirib kerüb, akademik V. F. Miller Zelenchuk tash 1013 djylda (biz djazg"annga tokhtashdyrg"andy).

 

Biz da alyk"a ol oümdabyz. Alaydy da, tashkha 951 djyl bolady.

Bashda aytylg"andan bu zat tokhtashdyrylady. Zelenchukda tabylg"an bu bashda еtilgen djazyu malk"ar-k"arachay tilde ok"ulady еm da malk"ar-k"arachay khalk"lany burunngu telüleri еtgen djazyudu derchady. Tili• artyg"yrak" da cherek auuzlu malk"arlylany tillerine djuuuk"du. Alay еse, malk"arlyla bla k"arachaylyla shendü djerlerinde (keble еndige deri sanag"ancha XIII—XIV emürden beri ug"ay) ne azdan tergegende da XI emürnü bashyndan beri djashaydyla. Ala XI emürde kristian dinni tutkhandyla, any bla birge grek alfavitni murdorunda keslerine alfavit k"urab, ok"uulu - djazyulu bolg"andyla. Bu djazyuda grek alfavitde bolmag"an еki kharf bardy: Е bla I. Bu еki kharf bolgarly Kirill (Konstantin) tokhtashdyrg"an еsgi slavyan alfavitde bardyla.

Еndi sea istoriklenidi. Bu shartlag"a tyyana, Shimal Kavkazny khalk"laryny istoriyasyn djangydan tab djarashdyryrg"a ong chyg"ady.

K"arachay-Cherkes oblastny djerinde türk tilde еtilgen djazyu bolub Zelenchuk djazyu djangyz tüyüldü. Arkheolog V. A. Kuznetsov 1960 еm 1962 djyllada Cherkessk degen shakhadan uzak" bolmag"an Khumara (K"um-Ara) degen еski k"alany tashlaryny ichinde onnga djuuuk" djazyulu tash tabkhandy. Alany djazyulary da isheksiz türk tilde еtilgendi, kharflary ua еski türk alfavit-dendile (orokhon - enisey alfavit). Bu djazyulany IX—X emürlede burunngulu bolgarla еtgennge sanarchady deydi ol ("Sovetskaya arkheologiya" jurnal, 1-chi nomeri, 1963 djyl). Zelenchuk djazyucha, bu djazyula da malk"ar-k"arachay khalk"lany еrtdegiliklerini bir betidile.

Zelenchukdag"y tashny djazyuunu ("Zelenchuk" degen sez malk"archa "Zylanchyk"" degen sezdü. Any oruscha aytkhanda buzub, "Zelenchuk" degendile) 1963 djylda malk"archa ok"ub, any üsünden 1964 djylny 23 oktyabrynda K"abarty-Malk"ar ilmu-izlem institutnu malk"ar til еm arkheologiya sektorlaryny birge djyyylyularynda aytkhan еdim.

M. KUDAEV.
fizika-matematika ilmulany
kandidaty.

Suratda: Zelenchuk synda djazyunu 1888 djylda D. M. Strukov еtgen suraty. Any 1893 djylda V. Miller kitabda chyg"arg"andy.

Surat reproduktsiya A. Gornostaevnudu.

Paragraphs 35
Lines 95
Words 1371
Characters 8451: lower case 7099
Characters with spaces

Энди джазыуну Малкъарны эм Къарачайны бюгюннгю тиллеринде джазайыкъ (Чегемни тилинде):

«Иисус Христос. Ёгюс Ыколаос. Чакъ эриб юй къойубса. Урушуб Осрт багъатыр бла. Къатайыб джуртдан Бал Ана балланыб. Журтлагъа не этер Тейри? 79 джыл».

Кезиу бу сын таш къайсы заманда салыннганын сюзерге джетгенди. Кесигиз суратда кёргенча, бу ташны юсюнде джору барды. Ташны ям джазыуну башха сын ташла бла эм джазыула бла тенглешдириб кёрюб, академик В. Ф. Миллер Зеленчук таш 1013 джылда (биз джазгъаннга тохташдыргъанды).

Биз да алыкъа ол оюмдабыз. Алайды да, ташха 951 джыл болады.

Башда айтылгъандан бу зат тохташдырылады. Зеленчукда табылгъан бу башда этилген джазыу малкъар-къарачай тилде окъулады эм да малкъар-къарачай халкъланы буруннгу тёлюлери этген джазыуду дерчады. Тили  артыгъыракъ да черек ауузлу малкъарлыланы тиллерине джууукъду. Алай эсе, малкъарлыла бла къарачайлыла шёндю джерлеринде (кёбле эндиге дери санагъанча XIII—XIV ёмюрден бери угъай) не аздан тергегенде да XI ёмюрню башындан бери джашайдыла. Ала XI ёмюрде кристиан динни тутхандыла, аны бла бирге грек алфавитни мурдорунда кеслерине алфавит къураб, окъуулу - джазыулу болгъандыла. Бу джазыуда грек алфавитде болмагъан эки харф барды: Э бла И. Бу эки харф болгарлы Кирилл (Константин) тохташдыргъан эсги славян алфавитде бардыла.

Энди сёа историклениди. Бу шартлагъа тыяна, Шимал Кавказны халкъларыны историясын джангыдан таб джарашдырыргъа онг чыгъады.

Зеленчукдагъы ташны джазыууну («Зеленчук» деген сёз малкъарча «Зыланчыкъ» деген сёздю. Аны орусча айтханда бузуб, «Зеленчук» дегендиле) 1963 джылда малкъарча окъуб, аны юсюнден 1964 джылны 23 октябрында Къабарты-Малкъар илму-излем институтну малкъар тил эм археология секторларыны бирге джыйылыуларында айтхан эдим.

М. КУДАЕВ.
физика-математика илмуланы
кандидаты.

Суратда: Зеленчук сында джазыуну 1888 джылда Д. М. Струков этген сураты. Аны 1893 джылда В. Миллер китабда чыгъаргъанды.

Сурат репродукция А. Горностаевнуду.

Paragraphs 35
Lines 95
Words 1371
Characters 8451
Characters with spaces 9792

Frequency of Cyrillic letters in Balkar sample text
A 1064 14.16%
Б 55 3.39%
В 31 0.41%
Г 280 3.73%
ДЖ 108 1.44%
Д 390 5.19%
Е 507 6.75%
Ё 73 0.97%
Ж 5 0.07%
З 162 2.16%
И 402 5.36%
Й 125 1.66%
К 302 4.02%
Л 506 6.73%
М 131 1.74%
Н 596 7.93%
О 166 2.21%
П 10 0.13%
Р 395 5.26%
С 203 2.70%
Т 299 3.100%
У 338 4.50%
Ф 34 0.45%
Х 62 0.83%
Ц 3 0.04%
Ч 96 1.28%
Ш 80 1.06%
Ь 7 0.09%
Ы 416 5.54%
Ъ 243 3.23%
Э 66 0.88%
Ю 140 1.86%
Я 20 0.27%
Total 7515 100.00%

 

Scythian-Iranian theory Abaev's Scythian Word List Scythian Word List from the Sources Abaev on Scythian language
Home
Back
In English and Russian
Scythians - Contents
Kipchaks - Contents
Back to L.Zgusta
Sources
Roots
Tamgas
Alphabet
Writing
Language
Genetics
Geography
Archeology
Religion
Coins
Wikipedia
Ogur and Oguz
Ethnonyms Sak and Kypsak
Scythians
Alans and Ases
Ossetian Genetics

Datelines
  Alan Dateline
Avar Dateline
Besenyo Dateline
Bulgar Dateline
Huns Dateline
Karluk Dateline
Khazar Dateline
Kimak Dateline
Kipchak Dateline
Kyrgyz Dateline
Sabir Dateline
Seyanto Dateline
12/11/2008
Рейтинг@Mail.ru